بازی درمانی کودکان اوتیسم

                                                            تهیه شده توسط: گروه محتوایی تفاوتچی            نویسنده: امین فتحی

اوتیسم، یکی از برجسته‌ترین اختلالات رشدی در طیف اختلالات نافذ رشد (PDD) است که کودکان اوتیستیک و خانواده‌هایشان را در شرایط ویژه‌ای قرار می‌دهد. مادران این کودکان زندگی را به صورت چالشی بی‌انتها و همیشگی تجربه می‌کنند.

شیوع اختلال اوتیسم به دلایل مختلف در حال افزایش چشمگیری است. در اوایل دهه‌ی اخیر، تخمین زده می‌شد که شیوع اختلال اوتیسم 1 به ازای 335 نفر باشد. اما بر اساس گزارش مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها، این نسبت در سال‌های اخیر به طور قابل توجهی افزایش یافته است.

به ویژه با در نظر گرفتن طیف اختلال اوتیسم، نسبت تخمینی به 1 به ازای 150 نفر افزایش یافته و توجه متخصصان شاخه‌های مختلف علوم و برنامه‌ریزان بهداشت جهانی را به خود جلب کرده است. این موضوع تا حدی است که سازمان بهداشت جهانی با اختصاص یک روز جهانی اطلاع‌رسانی درباره این اختلال، توجه فراگیری را به شناسایی زودهنگام و طراحی و اجرای مداخلات زودهنگام در این زمینه خواستار شده است.

به عنوان اختلالات عمده‌ای که در اوتیسم وجود دارد، می‌توان به فقدان ارتباط چشمی دوجانبه، محدودیت در لبخند اجتماعی، علاقه و گرایش کم به چهره‌ها، ناخوشایندی در برقراری تماس جسمی، نقص در ارتباط کلامی، محدودیت در دیدگاه گیری و درک نظرات دیگران، ناکامی در به اشتراک گذاشتن لذت، محدودیت در بازی مشارکتی و کاستی در بازی‌های نمادین اشاره کرد. همچنین، رشد و توسعه مهارت‌های بازی نیز در این کودکان با نقایص و آسیب‌هایی همراه است. این موارد شامل کاستی و کمبود در کاوشگری اشیا، کاستی در تنوع بازی با اشیا، کمبود بازی‌های ابتکاری و خلاقانه و تاخیر در بازی‌های نمادین می‌شود.

جهت کمک به کودکان اوتیستیک، انواع مختلفی از برنامه‌ها و مداخلات ارائه و اجرا می‌شوند. این برنامه‌ها را می‌توان به دو دسته برنامه‌های جامع و مداخلات خاص تقسیم کرد، که هرکدام اهداف وسیعی را در حوزه‌های مختلف مداخله مانند حسی-حرکتی، گفتاری، ارتباطی، رفتاری و هیجانی پوشش می‌دهند. این برنامه‌ها معمولاً به صورت مداخلات نظام‌مند و رسمی در محیط‌های آموزشی، مدارس و درمانگاه‌های آموزشی-درمانی ارائه می‌شوند.

لازم به ذکر است که این مداخلات از ابزارها و وسایل مختلفی استفاده می‌کنند. این وسایل به نوعی سعی می‌کنند زمینه‌ای را برای ایجاد انگیزه، تغییر رفتار و تسهیل ارتباط و تعامل بین فردی فراهم کنند. از جمله وسایل مورد استفاده در این مداخلات می‌توان به اسباب‌بازی‌های رایج، کتاب و تصاویر، رایانه، تجهیزات سمعی-بصری، وسایل موسیقی و ربات‌های مناسب‌سازی شده برای بازی یا ارتباط با کودکان اوتیستیک و ابزارهای کار درمانی اشاره کرد.

علاوه بر این، بررسی مداخلات توانبخشی و درمانی برای کودکان اوتیستیک نشان می‌دهد که بازی‌درمانی به عنوان یک روش درمانی ایمن و هماهنگ با ویژگی‌ها و شرایط کودکان اوتیستیک، همواره در مداخلات آموزشی، روانشناختی و توانبخشی این کودکان نقش مهمی داشته است. بنابراین، تحقیقات و توسعه در این زمینه نوعی سرمایه‌گذاری علمی است که بهره‌ای چندجانبه برای کودکان، خانواده و متخصصان به همراه خواهد داشت.

اگرچه فرآیند درک و توسعه مهارت‌های ارتباطی غیرکلامی در کودکان عادی در دوران کودکی شکل می‌گیرد، اما در کودکان اوتیستیک، رشد و تشکیل این مهارت‌ها با محدودیت‌ها و کاستی‌های بسیار همراه است و نیازمند مداخلات آموزشی و درمانی می‌باشد.

در این میان، عدم توانایی در آغازگری و پاسخ به توجه مشترک یکی از نقایص اصلی مهارت‌های ارتباطی غیرکلامی در این کودکان و یکی از ملاک‌های تشخیص آنان محسوب می‌شود و به ویژه یکی از اهداف و اولویت‌های مداخلات درمانی آنها است. با این حال، پیشرفت و اثربخشی در این مداخلات به طور آهسته‌تر اتفاق می‌افتد و مداخلاتی که به صورت جزیی‌تر باشند، اغلب موثرتر هستند.

بازی درمانی یک شکل از روان درمانی کودکان است که به آنها کمک می‌کند تجربه‌ها، احساسات و مشکلات خود را از طریق بازی با عروسک‌ها، اسباب‌بازی‌ها و سایر وسایل بازی بیان و برون‌ریزی کنند. این فرآیند تحت راهنمایی و نظارت توسط یک درمانگر آموزش‌دیده صورت می‌گیرد.

روشی خاص برای درمان کودکان اوتیسم 

از روش‌ها و رویکردهای مختلفی برای درمان اوتیسم، از جمله بازی درمانی، استفاده می‌شود.بازی درمانی یک شکل از روان درمانی کودکان است که به آنها کمک می‌کند تجربه‌ها، احساسات و مشکلات خود را از طریق بازی با عروسک‌ها، اسباب‌بازی‌ها و سایر وسایل بازی بیان و برون‌ریزی کنند. این کار تحت راهنمایی و نظارت درمانگری آموزش‌دیده انجام می‌شود.

بسیاری از متخصصانی که خدمات بازی درمانی را به این کودکان ارائه می‌دهند، در واقع یک نوع درمان شبیه درمان دوره‌ای را اجرا می‌کنند.

افراد مبتلا به اوتیسم اغلب با مشکلات اجتماعی و ارتباطی روبرو هستند. کودکان مبتلا به اوتیسم در برقراری ارتباط با دیگران، به ویژه همسالان، مشکلات زیادی دارند. آن‌ها اغلب از اشیا به صورت قالبی و تکراری برای تحریک خود استفاده می‌کنند و به صورت کاملاً غرق در دنیای خود فرو می‌شوند. بازی به عنوان یک ابزار بسیار خوب، به کودکان (و گاهی اوقات حتی بزرگسالان) کمک می‌کند تا از درون خود بیرون بیایند و به دنیای واقعی و تعامل مشترک وارد شوند. همچنین، بازی‌های مناسب می‌توانند به کودکان خردسال در کشف احساسات، محیط و روابط با والدین، خواهران، برادران و همسالان کمک کنند.

علاوه بر این، بازی درمانی به والدین این امکان را می‌دهد که نقش فعالی در رشد و پیشرفت کودک مبتلا به اوتیسم خود داشته باشند. والدین می‌توانند با یادگیری بازی درمانی، به درمانگر کودک خود تبدیل شوند و در عین حال رابطه‌ای مستحکم‌تر و پرمعنی‌تر با کودک خود برقرار کنند.

بازی کودک را درگیر فضای بازی می‌ کند

یک درمانگر بازی درمانی حرفه‌ای با کودک شما در زمین می‌نشیند و فعالانه او را درگیر فضای بازی می‌کند. به عنوان مثال، درمانگر ممکن است تعدادی اسباب بازی جذاب را انتخاب کند و به کودک شما اجازه دهد که اسباب بازی مورد علاقه خود را انتخاب کند.

اگر کودک یک قطار اسباب بازی را انتخاب کرده و به صورت بی هدف آن را جلو و عقب حرکت دهد، درمانگر ممکن است یک قطار دیگر را انتخاب کند و آن را جلوی قطار کودک قرار دهد تا راه قطار کودک را مسدود کند. در صورتی که کودک به صورت کلامی یا غیرکلامی پاسخ دهد، ارتباط آغاز می‌شود.

در صورتی که کودک پاسخی ندهد، درمانگر ممکن است به دنبال گزینه‌های جذاب‌تر و پرانرژی‌تر برای کودک بگردد. انجام فعالیت‌هایی مانند درست کردن حباب، استفاده از اسباب بازی‌هایی که صدا می‌دهند یا می‌لرزند و یا انجام فعالیت‌های دیگر می‌تواند به طور معمول موفق باشد.

در طول زمان، درمانگر با کودک برای تقویت مهارت‌های دو طرفه (مانند سهیم کردن و بازی به نوبت)، مهارت‌های تخیلی (مانند وانمود به غذا دادن به حیوان عروسکی و وانمود به آشپزی) و حتی مهارت‌های تفکر انتزاعی (مانند حل پازل و مسئله‌حل) همکاری می‌کند. زمانی که کودک در برقراری ارتباط با دیگران پیشرفت کند، ممکن است به گروهی دیگر ملحق شود و مهارت‌های اجتماعی پیچیده‌تری برایش توسعه یابد.

بسیاری از والدین متوجه شده‌اند که با استفاده از منابعی مانند ویدئوهای آموزشی و کتاب‌ها می‌توانند بازی درمانی را به کودک خود آموزش دهند. همچنین، برخی از والدین کودک خود را به یک درمانگر بازی درمانی می‌برند یا درمانگر بازی درمانی به خانه‌شان می‌آید. به هر حال، درمانگران بازی درمانی می‌توانند به والدین ابزارهایی برای برقراری ارتباط و لذت بردن با کودکبه والدین کودکان مبتلا به اوتیسم کمک کنند.

چگونه برای کودکان اوتیسمی اسباب بازی انتخاب کنیم؟ 

به دنبال اسباب بازی‌هایی بگردید که حسّ‌های کودک را تقویت کنند. برخی از کودکان مبتلا به اوتیسم با چالش‌هایی در حوزه حسّی روبرو هستند، به خصوص در زمینه واکنش به موقعیت‌های تحریکی. اسباب بازی باید توانایی تحریک حس لامسه در کودک را داشته باشد.

اسباب بازی‌هایی مانند کتاب‌های پارچه‌ای با اشکال سه بعدی، بلوک‌هایی با حروف یا اعداد برجسته، اسباب بازی‌هایی با قطعات بزرگ و کوچک و سطوح مختلف، اسباب بازی‌های موسیقیایی و تلفن‌های بازی، بسیار مفید هستند.

همواره در نظر داشته باشید که سطح مهارت‌های کودک را در نظر بگیرید. برای کودکان دارای اختلالات حسی یا ذهنی، اسباب بازی‌های کمتر پیچیده مناسب‌تر هستند. اسباب بازی‌های دکمه‌ای نیز گزینه‌ی مناسبی برای آنها محسوب می‌شوند. اما برای کودکانی با مهارت‌های قوی‌تر، اسباب بازی‌هایی که نیازمند ساختن، کشف کردن و سرهم کردن هستند، بسیار مفید هستند.

در جستجوی اسباب بازی‌هایی باشید که برای بازی در فضای باز مناسب باشند. ورزش برای همه کودکان اهمیت دارد و کودکان مبتلا به اوتیسم نیز از این قاعده مستثنی نیستند. مشوق کودکتان باشید تا با دیگران بازی کند. اگر نگران هستید، به جای بازی‌های رقابتی، بازی‌هایی را انتخاب کنید که نیازمند همکاری باشند.

سعی کنید اسباب بازی‌هایی را انتخاب کنید که شامل بازی والد-فرزند باشند. این کمک می‌کند تا پیوندی بین والدین و کودک شکل گیرد. همچنین می‌توانید در یک محیط آرام و لذت بخش، مهارت‌های اجتماعی را برای کودکان مدل سازی کنید. کودکان مبتلا به اوتیسم افرادی منحصر به فرد هستند که مستحق آموزش و یادگیری هستند.

خیلی سخت نگیرید. لازم نیست همیشه به دنبال اسباب بازی‌های هدفمند برای تقویت مهارت‌ها باشید. گاهی به کودک اجازه دهید با اسباب بازی‌های ساده فقط لذت بازی کند.

به یاد داشته باشید که هیچ طریقه صحیحی برای بازی وجود ندارد. هدف اصلی کودکان در بازی، لذت بردن است، نه اینکه دقیقاً مانند دیگران عمل کنند. اجازه دهید فرزندتان به طور خودی خودش باشد. نداشتن تطابق کامل با بقیه برای فرزندتان مشکلی ندارد.

اسباب بازی‌هایی را انتخاب کنید که به توسعه مهارت‌های حرکتی کودک کمک کنند. همه کودکان باید این مهارت‌ها را تقویت کنند، اما کودکان مبتلا به اوتیسم در این زمینه از اسباب بازی‌های زیر بهره‌برداری کنند:

1. اسباب بازی‌های حسی: این اسباب بازی‌ها شامل مواد بافته شده، بازی با شن، ماساژورها و اسباب بازی‌های دیگری است که حس لمس و حس بصری را تحریک می‌کنند. این اسباب بازی‌ها می‌توانند به کودکان کمک کنند تا احساس آرامش و تنش‌زدایی کنند.

2. اسباب بازی‌های حرکتی: اسباب بازی‌هایی مانند توپ‌ها، ترازوها، ترالی‌ها و صندلی‌های متحرک می‌توانند به کودکان کمک کنند تا مهارت‌های حرکتی خود را تقویت کنند. این نوع اسباب بازی‌ها می‌توانند کودکان را تشویق کنند تا تعادل، هماهنگی و قدرت عضلات خود را بیشتر کنند.

3. اسباب بازی‌های بنایی: اسباب بازی‌های ساخت و ساز مانند بلوک‌ها، پازل‌ها و قطارچه‌ها می‌توانند به کودکان کمک کنند تا مهارت‌های ساخت و ساز، تخیل و حل مسئله خود را توسعه دهند. این اسباب بازی‌ها می‌توانند به کودکان کمک کنند تا مفهوم سازماندهی و ترتیب را درک کنند.

4. اسباب بازی‌های اجتماعی: اسباب بازی‌هایی مانند عروسک‌ها، ماشین‌های بازی و صندلی‌های چرخدار می‌توانند به کودکان کمک کنند تا مهارت‌های اجتماعی خود را تقویت کنند. این اسباب بازی‌ها می‌توانند به کودکان کمک کنند تا بازی‌های نقش‌آفرینی و تعامل با دیگران را تجربه کنند.

5. اسباب بازی‌های تحرکی: اسباب بازی‌هایی مانند چرخ‌دارها، دوچرخه‌ها و ترامپولین‌ها می‌توانند به کودکان کمک کنند تا مهارت‌های حرکتی و تعادل خود را تقویت کنند. این اسباب بازی‌ها می‌توانند به کودکان کمک کنند تا قوانین حرکت در فضای باز را یاد بگیرند و از فعالیت‌های بدنی لذت ببرند.

هدف از بازی بچه ها لذت بردن است، نه اینکه دقیقا مثل بقیه رفتار کنند. اجازه دهید فرزندتان خودش باشد. ایراد چندانی هم ندارد که فرزندتان با بقیه کمی متفاوت باشد. 

بازی های­ مربوط ­به ­اختلال ­اوتیسم

با توجه به اینکه کودکان اوتیسم در سه جنبه رفتاری، ارتباطی و علایق خود دچار مشکل هستند، بازی هایی که برای آنها مناسب است عبارتند از:

- پرتاب توپ به هوا
- استفاده از تابلوهای ارتباطی
- کارت‌های موقعیت احساسی
- بازی چرخ احساس
- کاربرگ حدس بزن چیه
- کاربرگ بدن شما
- کاربرگ پیداکردن یک احساس

همچنین، این بازی‌ها اهداف زیر را دنبال می‌کنند:

- کشف، دریافت و ایجاد مهارت‌های حل مساله و تصمیم‌گیری
- ارائه انتخاب‌های مختلف برای درک پاسخ کودک به موقعیت‌ها و حوادث اجتماعی خاص
- تشخیص تفاوت بین رفتارهای قدیمی و جدید
- تایید و تقویت مفاهیم، ایده‌ها، عقاید و رفتارهایی که در طول جلسات مشاوره کشف و مطرح شده‌اند
- تهیه برنامه‌ای که کودک بتواند مهارت‌های آموخته شده را در محیط اطراف خود تعمیم دهد.