تهیه شده توسط: گروه محتوایی تفاوت چی نویسنده: امین فتحی
رفتاردرمانی، یکی از شاخه‌های مهم علوم رفتاری و روانشناسی است و به‌طور گسترده در درمان اختلالات مورد استفاده قرار می‌گیرد. روش‌های درمانی اختلالات طیف اوتیسم، از جمله روش ABA و PRT، از علم تغییر رفتار الهام گرفته شده‌اند. درمان اوتیسم می‌تواند به عنوان یکی از نمونه‌های برجسته علم تغییر رفتار در نظر گرفته شود. در علم تغییر رفتار، رفتار انسان مورد بحث قرار می‌گیرد و آنچه افراد انجام می‌دهند یا بیان می‌کنند، به‌عنوان رفتار شناخته می‌شود. رفتار تأثیر زیادی بر محیط، از جمله محیط فیزیکی و اجتماعی دارد.
بعضی از رفتارهای کودکان مبتلا به اوتیسم شامل تکرار کردن سوال‌ها به جای پاسخ دادن، عدم واکنش به محرک‌ها، کمبود یا فقدان مهارت‌های اجتماعی و خودیاری، آسیب‌های کیفی شدید در تعاملات اجتماعی دوطرفه، رفتارهای محدود و تکراری مانند حرکات تکراری و علاقه‌مندی‌های محدود و غیرمعمول و گرایشات غیرعادی است که با سن فرد نابهنجار است.
این متن به شیوه‌های ایجاد و افزایش رفتارهای مطلوب و کاهش یا حذف رفتارهای نامطلوب و سایر روش‌های تغییر رفتار در مورد کودکان مبتلا به اوتیسم می‌پردازد. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره اوتیسم، مقاله "اوتیسم چیست؟ انواع، علت‌ها و درمان‌ها" را پیشنهاد می‌کنیم.
تعریف اختلال اوتیسم
اختلال اوتیسم یک ناتوانی رشدی است که به دلیل تفاوت در مغز ایجاد می‌شود. برخی از افراد مبتلا به اوتیسم دارای یک تفاوت شناخته شده مانند یک بیماری ژنتیکی هستند. این افراد ممکن است رفتار، ارتباط، تعامل و یادگیری متفاوتی نسبت به اکثر افراد دیگر داشته باشند. نشانه‌های بیماری در کودکان مبتلا به اوتیسم، قبل از سه سالگی ظاهر می‌شود و ممکن است در طول زندگی فرد ادامه یابد.
برخی کودکان علائم بیماری را در ۱۲ ماه اول زندگی نشان می‌دهند، در حالی که در برخی دیگر این علائم ممکن است تا ۲۴ ماهگی یا بعد از آن ظاهر نشوند. در برخی موارد، کودکان مبتلا به اوتیسم تا حدود ۱۸ تا ۲۴ ماهگی مهارت‌های جدیدی به دست می‌آورند و سپس رشد آنها به مرحله‌ای متوقف می‌شود یا حتی برخی از مهارت‌های قبلی را از دست می‌دهند.
در دوران نوجوانی و بزرگسالی جوان، افراد مبتلا به اوتیسم ممکن است در روابط دوستانه، ارتباط با همسالان و بزرگسالان، و درک رفتارهای اجتماعی مشکل داشته باشند. آنها نیاز به توجه و مراقبت‌های بهداشتی دارند زیرا ممکن است با مشکلاتی مانند اضطراب، افسردگی و اختلال کمبود توجه/بیش‌فعالی روبرو شوند که در افراد مبتلا به اوتیسم بیشتر از افراد دیگر رایج است.
روش تقویت مثبت شیوه‌ای است که با استفاده از تمجید و پاداش، به تقویت رفتارهای مطلوب دیگران می‌پردازد. این روش می‌تواند در تعامل با کودکان اوتیسم مورد استفاده قرار گیرد، مانند دست کشیدن به سر کودک برای افزایش تمرکز چشمی. یکی از انواع تقویت مثبت، تقویت افتراقی است.
تقویت افتراقی روشی است که در آن تلاش می‌شود تعداد رفتارهای مطلوب افزایش یابد و رفتارهای نامطلوب کاهش یابند. هر بار که رفتار مطلوب اتفاق می‌افتد، آن را تقویت می‌کنیم و این باعث می‌شود احتمال تکرار رفتار مطلوب در آینده در کودک اوتیسم افزایش یابد. به عنوان مثال، هنگامی که کودک شما درخواست شما را برای قرار دادن تعدادی مکعب روی هم به خوبی انجام دهد، به او یک قطعه شکلات می‌دهیم و با گفتن "آفرین" رفتارش را تقویت می‌کنیم و تمایل به تکرار آن در وی را افزایش می‌دهیم.
روش تقویت مثبت شیوه‌ای است که با استفاده از تمجید و پاداش، به تقویت رفتارهای مطلوب دیگران می‌پردازد. این روش می‌تواند در تعامل با کودکان اوتیسم مورد استفاده قرار گیرد، مانند دست کشیدن به سر کودک برای افزایش تمرکز چشمی. یکی از انواع تقویت مثبت، تقویت افتراقی است.
تقویت افتراقی روشی است که در آن تلاش می‌شود تعداد رفتارهای مطلوب افزایش یابد و رفتارهای نامطلوب کاهش یابند. هر بار که رفتار مطلوب اتفاق می‌افتد، آن را تقویت می‌کنیم و این باعث می‌شود احتمال تکرار رفتار مطلوب در آینده در کودک اوتیسم افزایش یابد.
به عنوان مثال، هنگامی که کودک شما درخواست شما را برای قرار دادن تعدادی مکعب روی هم به خوبی انجام دهد، به او یک قطعه شکلات می‌دهیم و با گفتن "آفرین" رفتارش را تقویت می‌کنیم و تمایل به تکرار آن در وی را افزایش می‌دهیم.
– نمونه جدول اقتصاد ژتوني
جدول جوايز حسين در هفته اول
| *+*+*+*+*+*+*+*+*+*= جايزه |
تقویت منفی نیز، علاوه بر تقویت مثبت، به افزایش رفتار منجر می‌شود. تفاوت تقویت منفی با تقویت مثبت در این است که در تقویت منفی، جلوگیری از وقوع رفتار نامطلوب منجر به افزایش رفتار مطلوب می‌شود. به عنوان مثال، وقتی کودک اوتیسم به دنیای درون خود فرو می‌رود، یک صدای بلند (تقویت کننده منفی) باعث کاهش رفتار نامطلوب (قطع در خود ماندن) و افزایش رفتار مطلوب (از خود بیرون آمدن) می‌شود. برای دریافت اطلاعات بیشتر درباره اختلال طیف اوتیسم، توصیه می‌شود مقاله "درمان اختلال طیف اوتیسم و تاریخچه آن" را مطالعه کنید.
.jpeg)
روش شکل دهی رفتار به این اعتقاد پایه‌ای در روانشناسی استوار است که تمام رفتارهای پیچیده از تغییر شکل تدریجی رفتارهای ساده بوجود می‌آیند. در این روش، زیرا رفتار مورد نظر از پیش در خزانه رفتاری فرد وجود ندارد، نمی‌توانیم صبر کنیم تا رفتار مورد نظر رخ دهد و سپس به تقویت آن بپردازیم. کاری که باید انجام شود، انتخاب یکی از رفتارهایی است که کمی شباهت به رفتار مورد نظر ما دارد و آن را به عنوان نقطه شروع قرار داد.
به عنوان مثال، زمانی که از روش شکل دهی برای تقویت گفتار استفاده می‌شود، می‌توان به روش کلمات کلیدی اشاره کرد، به گونه‌ای که از برخی از هجاها یا صداهای کودک برای ساختن کلمات استفاده می‌کنیم. به این صورت، هجای مبهمی مانند "آ" و سایر هجاهایی که کودک همیشه به کار می‌برد، بهره‌برداری و شروع به تشکیل مصوت "آ" در کودک می‌کنیم. در این روش، هجای "آ" مبهم را به صورت هدفمند تقویت می‌کنیم و سایر هجاها را تقویت نمی‌کنیم.
یک مثال دیگر درباره آموزش ترسیم دایره به کودکان مبتلا به اوتیسم است. در ابتدا، هرگونه شکلی را که تا اندازه‌ای به دایره شبیه است، تقویت می‌کنیم، اما پاسخ‌های مغایر را تقویت نمی‌کنیم. در مراحل بعدی، پاسخ‌هایی را تقویت می‌کنیم که شباهت بیشتری به دایره دارند. و سرانجام، تنها کشیدن دایره کامل را از سوی کودک قبول می‌کنیم و آن را تقویت می‌کنیم.
روش زنجیره‌سازی رفتار و اوتیسم، اجزای ساده رفتاری را پشت سر هم قرار می‌دهد و از ترکیب آنها یک رفتار پیچیده بوجود می‌آید. این روش می‌تواند به عنوان پایه‌ای برای مهارت‌های اجتماعی و خودیاری کودکان اوتیسم استفاده شود. فرایند این روش را می‌توان در مثال زیر به خوبی مشاهده کرد: 1) برداشتن شلوار از قفسه لباسبا عرض پوزش، اطلاعات کافی برای ادامه دادن به مثال ارائه شده در پرسش شما وجود ندارد. لطفاً مثال را با جزئیات بیشتری توضیح دهید تا بتوانم درست‌تر به شما پاسخ دهم.
روش محو کردن محرک ها یکی از روش‌های افزایش رفتار است. در این روش، محرک‌های کنترل کننده رفتار به تدریج با محرک‌های کنترل کننده دیگر جایگزین می‌شوند. برای توضیح این روش، مثالی درباره کودک اتیستیک را مورد بررسی قرار می‌دهیم. کودکی به نام علی فقط گفته‌های دیگران را تقلید می‌کند و نمی‌تواند به درستی به سوالات دیگران پاسخ دهد. به عنوان مثال، وقتی از او می‌پرسند "اسمت چیه؟"، او به جای پاسخ مناسب، پاسخ تقلیدی دیگران را تکرار می‌کند. این مشکل نشان می‌دهد که کنترل محرک برای علی سخت است و واکنش‌های صحیح را ترغیب نمی‌کند.
با استفاده از روش محو کردن مشکل، این مشکل در کودک برطرف می‌شود و به او آموزش داده می‌شود که به سوال "اسمت چیه؟" پاسخ درست دهد. برای این منظور، ابتدا مربی یک تقویت‌کننده مناسب مشخص می‌کند، مانند آبنبات. سپس مربی علی را در مقابل خود روی صندلی قرار می‌دهد و با صدای بلند از او می‌پرسد "اسمت چیه؟" قبل از آنکه علی فرصت پاسخ دهی بیابد، مربی بسیار سریع و با صدای بلند "علی" را تکرار می‌کند و این پاسخ را با گفتن "آفرین پسر" و یک تکه آبنبات تقویت می‌کند. پس از تکرار این عمل بارها و بارها، مربی با صدای بلند از علی می‌پرسد "اسمت چیه؟" و او پاسخ می‌دهد "علی".
اصل تعمیم در روانشناسی یادگیری مهمترین اصل است که بر اساس آن رفتار از موقعیت‌های یادگیری خاص به موقعیت‌های دیگر گسترش می‌یابد. تعمیم شامل انواع مختلفی است، از جمله تعمیم آموزش که در آن رفتاری که در یک موقعیت خاص و با حضور یک تغییردهنده رفتار یا مربی خاص یادگرفته شده است، در موقعیت‌های دیگر یا با حضور مربیان دیگر نیز صورت می‌گیرد.
این پدیده را تعمیم آموزش یا تعمیم محرک می‌نامند. به عنوان مثال، حسین تنها سلام کردن را درباره مربی خود استفاده می‌کند و در جمع فقط به مربی خود سلام می‌کند. مربی او را به کلاس‌های دیگر می‌برد و از او می‌خواهد به تمامی مربیان دیگر نیز سلام کند.
نوع دیگری از تعمیم نگهداری رفتار نامیده می‌شود که به ادامه رفتار پس از پایان برنامه تغییر رفتار یا آموزش گفته می‌شود و به آن استقامت رفتار نیز می‌گویند. و نوع سوم تعمیم، تعمیم پاسخ است که به معنای این است که در نتیجه ایجاد تغییر در یک رفتار خاص، رفتارهای دیگری از شخص نیز تغییر کنند. این پدیده را تغییر رفتار همزمان می‌نامند.
به عنوان مثال، وقتی به یک کودک مبتلا به اوتیسم آموزش پوشیدن شلوار را می‌دهیم، همزمان با آن به او تشخیص جلو و پشت شلوار، بستن زیپ و دکمه آن نیز آموزش داده می‌شود. برای اطلاعات بیشتر درباره اضطراب و اختلال اوتیسم، توصیه می‌شود مقاله "اوتیسم، اضطراب، هراس و راهکارهای درمان آن" را مطالعه کنید.
روش‌های کاهش و حذف رفتارهای نامطلوب در آموزش و درمان اختلال اوتیسم
رفتارهای نامطلوب در کودکان مبتلا به اوتیسم را می‌توان به دو روش کاهش داد:
1) جانشین ساختن رفتارهای مطلوب به جای رفتارهای نامطلوب و در نتیجه کاهش غیرمستقیم رفتارهای نامطلوب،
2) کاهش مستقیم رفتارهای نامطلوب. روش‌های مثبت کاهش رفتار، از اصل تقویت مثبت مشتق می‌گیرند و روش‌های منفی کاهش رفتار از اصل تقویت منفی مشتق می‌شوند. در اینجا، روش‌های مثبت کاهش رفتار را با مثالی درباره کودک اتیستیک توضیح می‌دهیم.
روش‌های مختلف کاهش رفتارهای نامطلوب در کودکان مبتلا به اوتیسم
تقویت تفکیکی نرخ کم رفتار: برخی رفتارها اگر با نرخ کم انجام شوند، مطلوب هستند، اما اگر به میزان زیاد انجام شوند، نامطلوب یا حتی مضر می‌شوند. به عنوان مثال، اگر کودک با سرعت زیاد تمرین‌های خود را انجام دهد و نتیجه آنها نادرست و ناخوانا باشد، اگر به آرامی و با تمرکز انجام دهد، نتیجه نوشتاری بهتری خواهد داشت. این روش را تقویت تفکیکی نرخ کم رفتار می‌نامند.
تقویت منفی رفتارهای نامطلوب: در این روش، تمام رفتارهای فرد تقویت می‌شوند به جز رفتارهای نامطلوب. به عنوان مثال، وقتی کودک مبتلا به اوتیسم در کلاس خود گریه می‌کند، وقتی گریه او قطع می‌شود، تقویت می‌شود. و در زمانی که گریه ادامه دارد، تقویت قطع می‌شود. در این روش، کودک متوجه می‌شود که اگر حتی وظایف خود را انجام ندهد، اما گریه نکند، همچنان تقویت می‌شود و تشویق می‌شود.
تقویت رفتارهای مغایر با رفتار نامطلوب: در این روش، رفتارهای مغایر با رفتار نامطلوب تقویت می‌شوند. به عنوان مثال، وقتی حسین در جلسه درمانی به طور پیوسته از صندلی خود بلند می‌شود، در زمانی که روی صندلی نشسته تشویق و تقویت می‌شود. در این روش، کودک اتیستیک متوجه می‌شود که اگر یک رفتار خاص را انجام دهد و رفتار دیگری را انجام ندهد، مورد تقویت و تشویق قرار می‌گیرد.
روش سیری یا اشباع: در این روش، به کاهش رفتارهای ناشی از فقدان تقویت کننده‌ای که آن رفتار را حفظ می‌کند، می‌پردازیم. به عنوان مثال، کودک اتیستیک در طول آموزش همیشه درخواست می‌کند که در حیاط بازی کند. او به محیط بازی فرستاده می‌شود و به مدتی در محیط بازی می‌باشد تا زمانی کهمتن فوق درباره روش‌های مختلف کاهش رفتارهای نامطلوب در کودکان مبتلا به اوتیسم است. این روش‌ها عبارتند از:
تقویت تفکیکی نرخ کم رفتار: رفتارهایی که با نرخ کم انجام می‌شوند، مطلوب هستند. به عنوان مثال، کودکی که با آرامی و تمرکز تکالیف خود را انجام دهد، نتایج بهتری خواهد داشت.
تقویت منفی رفتارهای نامطلوب: در این روش، تمام رفتارها به جز رفتارهای نامطلوب تقویت می‌شوند. به عنوان مثال، وقتی کودک گریه می‌کند و گریه اش قطع می‌شود، این رفتار تقویت می‌شود.
تقویت رفتارهای مغایر با رفتار نامطلوب: در این روش، رفتارهای مغایر با رفتار نامطلوب تقویت می‌شوند. به عنوان مثال، وقتی کودک در جلسه درمانی روی صندلی نشسته باشد، این رفتار تقویت می‌شود.
روش سیری یا اشباع: در این روش، تلاش می‌شود تا رفتارهای نامطلوب کاهش یابند، زیرا تقویت کننده‌ای که آن رفتار را حفظ می‌کند، اثربخشی خود را از دست داده است. به عنوان مثال، کودکی که به مدت طولانی در حیاط بازی می‌کند، در نهایت علاقه‌اش به بازی کاهش می‌یابد و به درخواست خود برای بازگشت به فعالیت دیگری می‌پردازد.
در این متن، روش‌های منفی کاهش رفتار نامطلوب مورد بحث قرار گرفته است. این روش‌ها، به طور مستقیم و با استفاده از شیوه‌هایی که به طور کلی آزارنده هستند، منجر به کاهش و حذف رفتار نامطلوب می‌شوند. برخی از روش‌های منفی کاهش رفتار شامل خاموشی، محروم کردن از تقویت مثبت، جریمه کردن و جبران کردن است. به طور مثال، در روش خاموشی، بهتر است به فردی که دست خود را می‌کشد تا توجه جلب کند، توجه نکنیم و بی‌توجهی نشان دهیم تا رفتار نامطلوب تکرار نشود.
در روش محروم کردن از تقویت مثبت، فرد به دلیل انجام رفتار نامطلوب از دریافت تقویت محروم می‌شود، اما زمانی که رفتار نامطلوب را ترک می‌کند، تقویت دریافت می‌کند. همچنین، در روش جریمه کردن، به فرد به خاطر انجام رفتار نامطلوب، برخی از تقویت کننده‌ها گرفته می‌شود. در نهایت، در روش جبران کردن، فرد برای جبران عمل خلاف خود وام می‌گیرد و باید رفتار مناسب را یاد بگیرد. به عنوان مثال، وقتی سارا بیسکویت‌ها را در کف اتاق پاشیده است، مربی به او وام می‌دهد تا برای جمع کردن خرده‌ها مسئولیت بپذیرد و آنها را در سطل بریزد.
در این متن، روش‌های منفی کاهش رفتار نامطلوب مورد بحث قرار گرفته است. این روش‌ها، به طور مستقیم و با استفاده از شیوه‌هایی که به طور کلی آزارنده هستند، منجر به کاهش و حذف رفتار نامطلوب می‌شوند. برخی از روش‌های منفی کاهش رفتار شامل خاموشی، محروم کردن از تقویت مثبت، جریمه کردن و جبران کردن است.
به طور مثال، در روش خاموشی، بهتر است به فردی که دست خود را می‌کشد تا توجه جلب کند، توجه نکنیم و بی‌توجهی نشان دهیم تا رفتار نامطلوب تکرار نشود. در روش محروم کردن از تقویت مثبت، فرد به دلیل انجام رفتار نامطلوب از دریافت تقویت محروم می‌شود، اما زمانی که رفتار نامطلوب را ترک می‌کند، تقویت دریافت می‌کند.
همچنین، در روش جریمه کردن، به فرد به خاطر انجام رفتار نامطلوب، برخی از تقویت کننده‌ها گرفته می‌شود. در نهایت، در روش جبران کردن، فرد برای جبران عمل خلاف خود وام می‌گیرد و باید رفتار مناسب را یاد بگیرد. به عنوان مثال، وقتی سارا بیسکویت‌ها را در کف اتاق پاشیده است، مربی به او وام می‌دهد تا برای جمع کردن خرده‌ها مسئولیت بپذیرد و آنها را در سطل بریزد.
